نسخه ای از ملا محمد جعفر نظرآبادی ساوجبلاغی (سده 13ق)

علی اکبر صفری

پژوهشگر موسسه کتابشناسی شیعه

اشاره: نوشتار ذیل معرفی تنها نسخه ای است که به دست ملا محمدجعفر نظرآبادی ساوجبلاغی قلمی شده، یعنی کتاب روضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (شرح لمعه) اثر شیخ زین الدین بن علی احمد عاملی (911- 965ق) مشهور به شهید ثانی. این نسخه در کتابخانه فیضیه است. مقاله زیر نخستین بار در پایگاه اطلاع رسانی موسسه کتابشناسی شیعه منتشر شده است.

 نظرآباد خجسته بنیاد [1] یکی از شهرهای استان البرز (کرج)، در کنار جاده تهران – قزوین قرار گرفته است. این شهر جزء بلوک تهران بوده و ارتباط ویژه ای با پایتخت داشته و از سویی دیگر حوزه های علمیه شهر قزوین امکان مناسب برای بالندگی فرزانگان علم و سخن این منطقه فراهم آورده است در چنین شرایط ممتاز، ساختار علمی و فرهنگی این منطقه برپایه بلند دانش و هنر سامان یافته است و نام بزرگان و دانشمندان برخاسته از آن چون خورشید بر تارک تاریخ درخشیده است. گفتنی است کتابی با عنوان «دشتی به وسعت تاریخ» [2] به پژوهش استاد حسین عسکری نگارش یافته که مهمترین فصول آن پرداختن به تپه ازبکی، خاندان شیخ هادی نجم آبادی، تاریخ روستای احمدآباد مصدق واقع در این شهرستان است.

گویا بهترین گزارش از این منطقه را میرزا عبدالعلی ادیب الملک (1243- 1302ق) در کتاب دافع الغرور به سال 1275 ق قلم زده است: «...از منزل کرج الی قشلاق نه فرسنگ است و همه دشتش در آن فصل بهار چون نگارخانه ارژنگ، کوه و دشت سبز و خرّمن بود و نمونه باغ ارم.

نظم: از هر کناره آبی جاری به جویباران

گشته چکاوک آنجا هم نغمه با هزاران

هرگوشه ای پرافشان مرغی به صوت دلکش

در هر طرف تذروی در نشأه بهاران

از ابتدای کرج تا قشلاق از محال ساوجبلاغ است به قدر چهل قلعه کوچک و بزرگ از دور و نزدیک در آن دشت پر گل تر از باغ چمن...» [3]

فقیه اصولی ملا محمدجعفر نظرآبادی از این سامان برخاسته و بر پایه اطلاعات کوتاهی که شاگردش میرزا محمد تنکابنی (م 1302ق) به دست داده، پس از تحصیلات آغازین در زادگاهش به پایتخت آن روزگار اصفهان کوچیده و از محضر علامه سیدمحمدباقر شفتی (1175-1260ق) دانش آموخته است. پس از آن، به سوی شهر قزوین رهسپار شده و از حضور علمی ملا محمدتقی برغانی مشهور به شهید ثالث (1180-1263ق) و برادرش ملا محمدصالح برغانی (1271- 1283ق) بهره برده است. ملا محمدجعفر نظرآبادی تا پایان عمر در حوزه قزوین به تدریس فقه و اصول پرداخته و به مدارج عالی اجتهاد و فقاهت دست یافته است.

نوشته صاحب قصص العلماء، مقام بلند فقاهت و اجتهاد علامه محمدجعفر نظرآبادی ساوجبلاغی را می رساند تنکابنی که دارای اجازاتی از سیدابراهیم بن سید محمدباقر موسوی (1214-1262ق) مشهور به «صاحب ضوابط» و آقا سید محمدباقر حسینی قزوینی و ملا محمدتقی برغانی اجازه داشته اجازه دیگری از ملا محمدجعفر نظرآبادی درخواست نموده است.

در قصص العلماء یکی از تالیفات او، شرح مختصر النافع محقق حلی (م 676ق) را یاد می کند و همچنین از نسخه شرح کبیر (ریاض المسائل ) اثر سید علی طباطبایی که آن را در فرصت هایی که علامه سید محمدباقر شفتی مشغول قضاوت و رسیدگی به امور مردم بوده مباحث طهارت و صلات آن را کتابت نموده است

تنکابنی در این باره می نویسد: «پس در آن مقام برآمد که برای من اجازه داده باشد. کتاب طهارت بدایع [بدایع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام] مرا گرفت به یک هفته در نزد او نماند و روز پنج شنبه خواست که اجازه بنویسد که داعی حق را لبیک گفت و از دنیا رحلت فرمود، لهذا از تلامذه او اجازه گرفتم تا اسناد او را نیز داشته باشم.» [4] صاحب قصصص العلماء جایگاه علمی ملا محمدجعفر نظرآبادی را می ستاید که از ملا محمدتقی و برادرش ملا محمدصالح اجازه اجتهاد داشته و به مقام فضل و جامعیت در فقه و اصول رسیده است.[5]

دست نویس نظرآبادی ساوجبلاغی

تنها نسخه ای که به دست ملا محمدجعفر نظرآبادی ساوجبلاغی قلمی شده، کتاب روضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (شرح لمعه) اثر شیخ زین الدین بن علی احمد عاملی (911 - 965 ق) مشهور به شهید ثانی است. این کتاب مشهورترین و مهم ترین شرح کتاب اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه (لمعه) تألیف محمد بن مکی عاملی (786 ق) مشهور به شهید اول در سال 957 ق در دو جلد سامان یافته است. روضه البهیه یک دوره کامل فقه شیعه - از طهارت تا دیات - را دربر می گیرد و از لحاظ ایجاز، بلاغت، و سبک نگارش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. چنانکه از زمان تألیف تاکنون به عنوان کتاب درسی فقه در حوزه های علمیه تدریس می شود آثار بی شماری درباره حاشیه، شرح، ترجمه، خلاصه و ... درباره این کتاب تألیف شده است.

نسخه ای از این کتاب به قلم ملا محمدجعفر نظرآبادی ساوجبلاغی به تاریخ روز شنبه 27 جمادی الآخر 1241ق کتابت شده و در کتابخانه مدرسه مبارکه فیضیّه به شماره 402 نگهداری می شود.[6] ترقیمه کاتب در این نسخه چنین است: «... واتفق الفراغ من تسوید هذه الاوراق الشریفه یوم الاحد سابع عشرون شهر جمادی الآخر من شهور سنه احدی و اربعین وماتین بعد الالف من هجره النبویه علی هاجرها الف سلام و تحیّه علی ید الاقل الخلق و الخلیقه بل لا شی فی الحقیقة اقل الطلاب محمدجعفر ساوجبلاغی نظرآبادی عفی الله عنه وعن والدیه وعن جمیع المؤمنین و المؤمنات بمنّه وجوده انّه هو الجواد الکریم. تمّت».

 نسخه شناسی

این اثر به خط نسخ تحریری در 274 برگ و 33 سطر در هر صفحه به قطع رحلی کتابت شده و تمامی مباحث کتاب در آن موجود است. عناوین و نشان ها درشت تر از متن بارنگ قرمز است. بر فراز برگ ها آثار کمی از رطوبت و آسیب دیدگی دیده می شود در تمامی برگها بر افزوده هایی به قلم کاتب با نشان «صح» و باقی حواشی به خط شکسته نستعلیق به چشم می خورد. تصحیح نسخه بدل با رمز «خ، ل» مشخص شده است این نسخه منحصر به فرد مقابله شده و در برگ پنجم نشان بلاغ دارد. دارای حاشیه نویسی به زبان های عربی و فارسی در هامش و میان سطور است. این حواشی درباره توضیح لغات و عبارات، پرداختن به مسائل فرعی، نظریه های فقهی و منظور شارح همچنین منابع استنباط احکام مانند روایات و... است. منابع این حواشی از تعلیقه های شهید ثانی، عبد العالی کرکی، خلیفه سلطان، و کتابهایی مانند مجمع البحرین و تهذیب.

در برگ 5الف یادداشت تملکی با این عبارات به یادگار مانده است «هو الباقی، فی تملک من لیس بمالک هاشم الحسینی اشتریته فی النجف الاشرف علی خمسه و عشرین قراناً سنه 1253». این نسخه، از ایران به عراق رفته و در آنجا مورد استفاده قرار گرفته است.

در انجامه نوشته ای درباره موضوع کلامی جبر و اختیار به یادگار مانده است در این نوشته احادیثی از اصول کافی درباره اراده و مشیّت پروردگار مورد استناد قرار گرفته است. تاریخ نگارش آن نیمه دوم قرن سیزدهم است. 

در لت جلد یادداشت به تاریخ 17 ذیقعده 135[1335] درباره صورت حساب دستمزد کارگری به نام مرادعلی که در بنای عمارت اشتغال داشته از قرار روزانه پنج شاهی در ازای خشت زدن به تعداد پانصد خشت به یادگار مانده است. و همچنین یادداشت دیگری با این عبارات  «[عبادات استیجاری] از کربلائی حسن گرفته شد به تاریخ سه شنبه هفدهم شهر رمضان المبارک 1278 غره محرم 1379 عمل لاتمام نماید. بمبلغ پنج تومان و ختم قرآن که از آن تاریخ تا آخر رمضان 1278 رمضان بخواند به مبلغ چهار هزار» و در برگ های پایانی نسخه جلد زیرین یادداشت هایی درباره طب سنتی و درمان بیماری ها و چگونگی، اندازه و زمان به کار بردن داروها و همچنین فواید رجالی تاریخی و حدیثی و فقهی نوشته شده است از جمله مسائل متفرقه درباره شکیات نماز، نکاح منقطعه، جوازه غیبت و... به چشم می خورد. نوع کاغذ فرنگی، نخودی، آهار مهره شده، پاره ای از کلمات در اثر رطوبت و چربی ناخواناست. مشخصات جلد به شرح ذیل است: تیماج فرسوده، زرشکی، مجدول، با ترنج و سر ترنج ضربی زمینه گل و بوته، عطف جلد آسیب دیده است.

امید اینکه با شناخت میراث مکتوب ایرانی - اسلامی زمینه بیشتری برای حق شناسی که نشان شناسایی حق است از مقام دانشمندان این مرز و بوم فراهم آید و شاخه های سبز و استوار دانش و اخلاق در شهر آسمانی نظرآباد فروغ بگستراند. ایدون باد!

- پانوشت ها:------------------------------------

[1]. «نظرآباد گویند قریه ایست خجسته بنیاد در عراق عجم.» بستان السیاحه، زین العابدین شیروانی (تهران، سنایی، چاپ افست)، ص 613 - 614. گفتنی است این تقسیم جغرافیای در کتاب نزهه القلوب، حمدالله مستوفی قزوینی (قرن هشتم) آمده است: «نزهه القلوب»، حمدالله مستوفی، تحقیق دکتر سیدمحمد دبیر سیاقی (قزوین، حدیث امروز، 1381)، ص 106.

[2]. دشتی به وسعت تاریخ، حسین عسکری (تهران، نشر سعید محبی، 1386).

[3]. دافع الغرور (روزنامه سفر آذربایجان)، عبدالعلی ادیب الملک، به کوشش ایرج افشار (تهران، خوارزمی، 1349 ش)، ص 32.

[4]. قصص العلماء، محمد بن سلیمان تنکابنی (تهران، علمی و فرهنگی،1383 )، ص 175.

[5]. قصص العلماء، ص 175و بیان المفاخر، سید مصلح الدین مهدوی، (اصفهان،کتابخانه مسجد سید اصفهان، 1368)، ص285.

[6]. فهرست نسخه های خطی کتابخانه مدرسه فیضیه، رضا استادی (قم، 1396ه)، ج 1، ص 117و التراث العربی المحفوظ فی مکتبات ایران العامه، علامه سیداحمد حسینی اشکوری، (قم، دلیل، 1431 ق / 1388 ش)، ج 6، ص 242.